TRAKYA UMUM MÜFETTİŞİ KAZIM DİRİK(4)
Akın Güre
Geçen yazımı İbrahim Tali Öngören’nin sağlık sorunları nedeniyle istifasıyla boşalan Trakya Umum Müfettişliği görevine Kazım Dirik’in tayin edildiğini söyleyerek bitirmiştim. Onun selefi İbrahim Tali Bey Doğu illerini kapsayan 1.Bölge Umum Müfettişliğini 1 Ocak 1928 tarihinden beri yürütüyordu. 14 Şubat 1934 tarihinde Edirne merkez olmak üzere Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale illerini içine alarak kurulan 2. Bölge Umum Müfettişliğine deneyimli bir kişi olarak tayin olmuştu. Hemen sonrasında Trakya Olayları diye bilinen Yahudi toplumu aleyhine başlayan gösteri ve saldırılar yaşandığında bu konuda İbrahim Tali Öngören’nin payına düşen sorumluluklar çok yazılacak ve tartışılacaktır. Doğudaki Kürt ayaklanmaları nedeniyle önem kazanan asayiş sorunu bu bölgede Umum Müfettişlik teşkilatlanmasına yol açarken ikinci uygulamanın Trakya’da başlatılması ilginçtir. Trakya iç güvenlik açısından Doğu ile mukayese edildiğinde merkezi yönetimin gözünde oldukça sakin ve güvenli bir yerdir. Nitekim Tali Öngören göreve geldikten sonra yazdığı yüz sayfalık detaylı raporda bu tespiti yapar. Ona göre Trakya’da sorun güvenlik değil ekonomik yapıyla ilgilidir. Trakya köylüsü oldukça fakirdir, çaresizdir, devlet desteği yoktur. Ticarette zenginleşen kesimler olarak Yahudiler dikkati çekmektedir. Köylünün ürününü ucuza alıp değerlendirerek yaşam standartlarını yükseltmeleri Türkler arasında hoş karşılanmazken dönemin Nazi hayranlığından beslenen milliyetçi kesimleri bu durumdan kendilerine vazife çıkartırlar ve toplumda Yahudi düşmanlığını yaymaya çalışırlar. İşte Tali Öngören müfettiş olarak göreve geldiğinde gördüğü bu manzara karşısında yazdığı raporunda Yahudi toplumunu karşısına alacak kadar keskin ifadelerle hükümette çözümler sunar. Yahudi kesimi bundan oldukça rahatsızlık duyar, huzursuz olur. Bu yaklaşım Hitler hayranı kesimlerin ise işine gelecektir.
Özetle söylemek gerekirse Trakya’da kurulan Umumi Müfettişlik yönetimi daha işin başında Ankara’yı da tedirgin edecek sosyal bir huzursuzluğa neden olur. Doğudaki asayiş sorunları nedeniyle kurulan Birinci Umum Müfettişliğinin tam tersine, İkinci Umum Müfettişliği bir asayiş sorunu olmayan Türkiye’nin en batısındaki Trakya’da ele alınması gereken göçmenlere ait iskan faaliyetleri ve ekonomik seferberlik ile ilgilenecekken, kurulmasından kısa bir süre sonra amaçlananın tersine gelişmeler bir karmaşaya yol açar ve toplumun belli bir kesimini rahatsız edecek şekilde devlete güven sorununa dönüşür. Neyse ki hata fark edilir ve fazla büyümeden olaylar yatıştırılır, suçlular cezalandırılır, dergileri kapatılır v. s. Sonunda merkezi yönetim duruma “el koyar”, tutuklananlar arasında Kırklareli Belediye Başkanı, Emniyet Müdürü, Ticaret Borsası Başkanı vardır. CHP sorumlular hakkında parti müfettişlerini devreye sokar. Dönemin Başbakanı İsmet İnönü “Antisemitizme asla izin vermeyeceğiz” diyerek Mecliste konuşma yapar. Ancak ne yazık ki Trakya Umum Müfettişliği tarihini yazacak olanlar bölgede yapılan onca yararlı hizmetleri değerlendirirken bunları da anlatmadan geçemeyeceklerdir. Belki doğrudan bir payı olmasa da yaşanan olaylar dönemin bir yönetim zafiyeti sayılacaktır. Merkezi hükümetin işin başından itibaren olacakları öngörememesi, taşradaki siyaset çevrelerinin inisiyatifine göz yumulması, hatta bazı kaynaklara göre Yahudilerinin bölgede tedricen azaltılması için hazırlık yapıldığı iddiaları epey eleştiriye uğrayacaktır.
Aslında Trakya’da adı daha sonra 2.Genel Umumi Müfettişlik olarak değişen teşkilatlanma, yukarıda değindiğim gibi haklı sayılacak nedenlere dayanır. Bunu daha iyi anlamak için kısaca Umumi Müfettişlik diye geçen bir yönetim tarzının biraz öncesini hatırlatmakta fayda var.
Bu konuda ne yazık ki çok fazla araştırma yapılmamıştır. Bu durum konuyu merak edenlerin işini zorlaştırıyor. Bulabildiğim kaynaklardan edindiğim bilgiler bize şunu gösteriyor: Umum Müfettişlik uygulamasına olağan üstü durumlarda ve öncelikli alanlarda duyulan ihtiyaçlara bakılarak merkezi yönetimin gücünü etkin bir şekilde kullanmak için başvuruluyor. 1950’lerde bu uygulamaya son veriliyor ama ülke tarihinde Osmanlı’dan bu yana kullanılan bir yönetim biçimi olarak biliniyor. İlk olarak II. Abdülhamit döneminde görülüyor. Berlin Kongresinden alınan kararlardan sonra Doğu Anadolu Bölgesindeki altı ilde ıslahat reformları ihtiyacı ile bölgeye bir teftiş heyeti gönderiliyor. Ahmet Raşit Paşa ilk Umum Müfettişi oluyor. Asayişi sağlamak için gerekirse şiddet kullanıma gibi yetkileri bile var. Daha sonra 1902 yılında Hüseyin Hilmi Paşa Selanik, Manastır ve Kosova’da vilayetlerine umumi müfettişi oluyor. İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra umumi Müfettişlik kaldırılsa bile 1913 yılında tekrar gündeme geliyor. Bu sefer Rusların baskısı devrede. Onlar da Ermenilerin yoğun şikayetleri nedeniyle hareket ederek Osmanlı yönetiminden bir Umum Müfettiş gönderilmesini istiyorlar ve uzun müzakerelerden sonra bir anlaşmaya varılıyor. Erzurum, Trabzon ve Sivas’a biri Hollandalı diğeri Norveçli iki Umum Müfettiş gönderiliyor. Birinci Dünya Harbi’nin çıkmasıyla görevleri bitiyor ama savaş sonrasında Umumi Müfettişlik Osmanlı’da devam ediyor. Hatırlayın ki Mustafa Kemal de askeri anlamda bir Umum Müfettişinden daha fazla yetkilere sahip olarak Anadolu’ya 9.Ordu Müfettişi olarak gönderilecektir. Son olarak şunu söylemek lazım ki hemen uygulamaya sokulmasa bile 1921'de Türkiye devletinin ilk Anayasasına Müfettişlik kavramı kanun maddesi olarak girmiştir. Ancak Ankara hükümeti bu yetkiyi kullanmak istemez. Nitekim Kazım Karabekir paşanın Rusların çekilmesinden sonra Ermeniler ve Rumlarla mücadele edebilmek için umumi müfettişlik önerisi kabul görmeyecektir. Ankara yönetimi sağlanan barış şartları nedeniyle Doğu Anadolu’da gelinen noktada merkezi kontrolü sağlayacak böyle bir yönteme sıcak bakmaz. Aslında 1921 Anayasasının ruhunda da bir ademi merkezi anlayış dikkatlerden kaçmaz. Fakat Cumhuriyetin ilanından sonra 1924 yılında kabul edilen devletin yeni anayasasında siyasi merkeziyetçilik görüşü hakimdir artık ve buna paralel olarak güçlü bir merkezi idari yapının olması istenecektir. Yine de 20 Nisan 1924’de yürürlüğe giren bu anayasada Umumi Müfettişlik teşkilatına yer verilmeyecektir. Buna rağmen 1925 yılında yaşanan Kürt isyanların bastırılmasından sonra 16 Temmuz 1927 yılında “Umumi Müfettişlik Teşkiline Dair Kanun” çıkartılır, güvenliği ve istikrarı sağlamak üzere Doğu illerini kapsayan Birinci Umumi Müfettişlik kurulur. Daha sonra Dersim bölgesinde çıkan isyanlar nedeniyle Dördüncü Umum Müfettişliği kurulacaktır. 19 Şubat 1934 tarihli kararname ile kurulan İkinci Umumi Müfettişlik ise Trakya bölgesine yerleştirilen muhacirlerin iskânı meselesindeki sorunlar nedeniyle düşünülür. Sonuçta göçlerin neden olduğu yerleşim sorunları, yapılacak düzenlemeler, bayındırlık, sağlık ve eğitim konularındaki artan ihtiyaçlarına yönelik hizmetlerin kısa sürede karşılanması amacıyla merkezi hükümetin bakanlarını temsil gücüne sahip olarak yetkileri kullanabilen ikinci Umumi Müfettişlik teşkilat kurulur.
Buraya kadar Trakya’da kurulan Umum Müfettişliğin hangi şartlar nedeniyle gerekli görüldüğünü anlatmaya çalıştım. İbrahim Tali Öngören‘nin yerine gelen Kazım Dirik’in yaptığı hizmetleri anlatırken bu tarihsel arka planın bilinmesinde fayda var çünkü.
Kâzım Dirik İzmir Valisi iken 9 Ağustos 1935 tarihinde çıkartılan kararname ile Trakya Umum Müfettişliği görevine tayin olur. Trakya halkı bu tayini büyük bir sevinçle karşılar. Çünkü kendisi İzmir Valisi iken ünü bütün ülkeye yayılmıştır.
8 Ağustos tarihli Yeni Asır gazetesi tayini haber yaparken “İzmir Dirik Valisini Kaybetti” diyerek başlık atar. 9 Ağustos tarihinde aynı gazetenin başyazarı ise “Biz Kaybettik, Fakat Trakya Büyük Bir Kuvvet Kazandı” der.
Büyük takdir ve beğeni toplayan hizmetleri olan böyle birinin Trakya’ya gelmesi herkesi memnun etmiştir. Trakya gerek coğrafi yönden taşıdığı stratejik önemi nedeniyle gerekse sürekli göç alan toplumsal yapısıyla hükümetin üzerinde duyarlılıkla durduğu bir bölgedir.
Edirne tren garında Edirne Valisi ve Müfettiş Vekili, tarafından törenle karşılanan Kazım Dirik daha sonra Cumhuriyet gazetesi muhabirine verdiği demeçte şunları diyecektir:
“Trakya Genel Enspektörlüğü’ne atanmakla önemli bir bölgenin yükünü üzerime almış oluyorum. Bunu çok şerefli bir vazife telakki ediyorum.
10 yıl çalıştığım İzmir bölgesinin heyecanını ve temiz duygularını buraya getirdim. Bütün arkadaşlarla köylü ile el ele vereceğiz. Yeni bir sevinç ve yeni heyecan vasıtasıyla çalışacağız. Atatürk davasını ve büyük rejimin isteklerini yavaş yavaş fakat durmadan yerine getireceğiz. Trakya ve Edirne bizim ülkümüzü dinamik tutan tarihsel işlerle doludur. O’nun sevgisi sarsılmaz bir aşk halindedir. Selimiye abidesi, bir dindar gözüyle değil, ulusal duygunun en parlak heyecanıyla ve ucunda bir eşi bulunmayan yüksek teknik bedialarıyla içimizde ve gönlümüzde tutuşan bir ateştir.
Kutlu topraklarımız çok verimlidir. Her şey yetiştirilebilir.
Bayındırlık, ekonomi, kültür, tarım ve sağlık bakımından gereken işler sıra düzeniyle yapılacaktır. Köylülerimizin kalkınmasına çok önem verilecektir.
Göçmen kardeşlerimizin işleriyle hararetli surette uğraşıyoruz. 2-3 ay sonra çıkacak satış kooperatifleri kanunu Trakya bölgesindeki bütün ürünleri bilhassa peynirciliği, şarapçılığı, balıkçılığı sımsıkı tutacağız. Eskiden çok iyi denenmiş olan patates ürünü ve yaş meyve satışlarıyla ihracatın gelişmesi yollarını araştıracağız. Bütün Trakya’da ürünlerin ıslahı için büyük tedbirler alacağız.
Bataklıklarla sıtma mücadelesi önünde önemle duracağız. Yeniden bir çok çiftlikler açacağız. Vilâyetlerde köy büroları açarak köylünün kalkınmasına dikkat edeceğiz. Her tarafta koru orman yetiştireceğiz.
Gençliğin yükselmesine halkımızın neşesine biraz da sanat hayatına önem vereceğiz. Bazı şartlara özen vererek Edirne’mizi turizm için önemli bir kaynak yapacağız.”(*)
Bu sözler yapılacak işlerin kapsamını gayet iyi özetlemektedir. Elde edilen sonuçlara bakıldığında Kazım Dirik paşanın her zaman kanıtladığı gibi verdiği söze daima sadık kaldığı görülecektir. Ölümüne kadar yaklaşık altı yıl çalıştığı görevinde kendisinden beklenenler fazlasıyla yerine getirmiş, ömrü boyunca kanıtladığı gibi yaratıcı, fedakar ve azimli tutumundan hiç vazgeçmeden çalışmış biridir o. İşini hayatının merkezi yapmış bir idareci olarak sağlığını hiçe sayarak inandığı doğrulardan vazgeçmeyen ısrarı nedeniyle sonunda hastalığına yenik düşmüştür. Hayatı boyunca, görüşlerini eleştiren, aleyhinde çalışan, Atatürk’e varıncaya kadar en üst makamlara şikayet edenleri de eksik olmamıştır Kazım Dirik hepsiyle korkusuzca hesaplaşmayı başarır, hazırlanan tuzaklardan kurtulurken daha fazla göze girer. Bundan sonra anlatacaklarımı okurken takdir gören bu başarılarının değerini daha iyi anlayacaksınız. Ancak bundan önce bir devlet adamı olarak Kazım Dirik’i farklı kılan ve kendisinden sonraki kuşaklara örnek teşkil edecek özelliklerine değinmek istiyorum.
Kâzım Direk bir kahraman değildir, ama bağlı olduğu liderine ve ideallerine sonuna kadar sadık bir yol askerdir.
Kâzım Direk hedefleri belirleyen biri değildir, ama liderinin verdiği her görevi karşılıksız ve sadece işi olarak benimsediği için inanarak yapan ve inatla en iyi başarabilen bir uygulamacıdır.
Kâzım Direk müthiş bir detaycıdır. Ayrıntıdaki nedenselliği keşfeden, başarıya giden yolu tasarlayan pratik bir dehadır. Böyle insanların elinden her iş gelir. Bir çözüm sihirbazıdır.
Ülkesine ve halkına hizmet etmeye kendisini adamış biridir. Cumhuriyet kuruluş yılları bu türde insanların olağan üstü çabalarının eserleriyle doludur.
Kâzım Direk siyasetin emrindedir ama bir siyasetçi gibi davranmayı sevmez. Doğru olanı yaparken siyasi hesapları kaale almaz. Mustafa Kemal Atatürk’ün en başından beri hep yanında yerini alarak güvenini kazanmasında bu farklılığın önemli bir payı vardır denebilir. Onu sevmeyenler bu nedenle belki Atatürk’e kızamadıkları için öfkelerini kendisinden çıkartmışlardır.
Kâzım Dirik prensiplerine bağlığı kendisini olduğundan daha katı gösteren bir mizaca sahiptir. Ancak bu kararlı duruşu kadar hayallerinin peşinde koşan çocuksu bir heyecana da sahiptir ve bu onun şaşırtıcı kararlar almasına yol açar.
Bütün bunlar Kazım Dirik’in çalışma tarzına yansıyan, onu halkın nezdinde farklı kılan özelliklerdir. Belki bu kadar çok sevilmesini de ancak böyle anlamak mümkündür.
(*) Yeliz Batı, General Kazım Dirik ve Trakya Umum Müfettişliği, 2008.
(Devam Edecek)
Kaynaklar:
- Engin Çağdaş Bulut, Devletin Taşradaki Eli: Umum Müfettişlikler, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2015.
- Yeliz Batı, General Kazım Dirik ve Trakya Umum Müfettişliği, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2008.
-Murat Burgaç, Trakya Umum Müfettişliği, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişhehir 2010.
-Gürsel Özgür, Komutan ve Bürokrat Olarak Kazım Dirik, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitiüsü, İstanbul 2006.
