KIRKKİLİSE’ DEN KIRKLARELİ’YE EĞİTİM: 1. Bölüm, Giriş

 

Hasan ÇALIKUŞU

Büyük Selçuklu Devleti eğitim alanında birçok yeniliğin öncülüğünü yaparak dünya medeniyet tarihine verdiği katkılarla çok önemli gelişmeler sağlamış ve günümüze kadar ulaşan yöntemleri benimsemişlerdi. Bu dönemde sayısız cami, medrese ve eğitim kurumu yapılmış, devlet ve yöneticiler bilime ve bilim insanına çok önem vermişti. Öğrenciler parasız ve maaşlı olarak resmi ve dini eğitimini Arapça, bilim ve edebiyat eğitimini Farsça görüyordu. 

Tuğrul Bey, Alparslan, Melikşah ve Nizam-Ül Mülk döneminde bilgin ve sanatkâra büyük saygı gösterilmiş, ünlü bilginler ülkede toplanmış, kütüphaneler kurulmuş, eğitimde ileri metotlar düşünülmüştü. 

Osmanlı eğitim sisteminde sıbyan mektepleri, medreseler ve özel eğitim veren enderun mektepleri olmak üzere üç farklı eğitim kurumu bulunmaktaydı. Enderun mektebi hariç, diğerleri vakıflara bağlı olarak kuruluyor ve yaşatılıyordu. 

Sultan Abdülhamid devrinde bütün ülkede bir eğitim seferberliği başlatıldı. Bütün yurtta ilköğretimden ortaöğretime kadar birçok mektebin açılması kararlaştırıldı. Osmanlı Devleti’nde gerçek manada Tanzimat’la birlikte başlayan eğitimde reform süreci, Abdülhamid döneminde sayısız mektebin açılmasıyla hız kazandı ve II. Meşrutiyet devrinde de devam etti.

1902 yılına kadar Eğitim Bakanı olan Ahmed Zühdü Paşa malî ve hesap konularında kendini yetiştirmiş, aydın, şair ve çalışkan bir kişiydi. Devletin birçok kademesinde görev yaptıktan sonra Bayındırlık ve Maliye Bakanlığı yapmış, hizmetlerinden dolayı ‘Vezirlik’ rütbesi verilmişti. Bu dönemdeki eğitim seferberliğinin önemli isimleri arasındaydı. Dârülfünunun (üniversite) kurulmasını sağladı. Ayrıca idâdîlerde (lise) uzun yıllar okutulan “el-Mecmûatü’z-Zühdiyye fi’l-ahkâmi’d-dîniyye” adlı bir kitap bile yazdı. Eğitim Bakanı iken 1902’de vefat eden Ahmed Zühdü Paşa, Kadıköy Kızıltoprak’ta inşa ettirdiği Zühdü Paşa Camii kabristanına defnedildi. 

Sağlığında ücretsiz öğrenci kabul eden bir ilkokul yaptırmıştı. 1921 yılına kadar okulun öğretmen ve çalışanlarının maaşları ile cami masrafları kurduğu vakıf tarafından karşılandı.

Bu dönemde Kırkkilise, gayrimüslim halkın yoğun olarak yaşadığı ender Osmanlı sancaklarından biriydi. Rum ve Bulgar nüfusun çoğunlukta; İslam ve Musevi nüfusun azınlıkta olduğu Kırkkilise’de bu cemaatlere ait okullar da faaliyetteydi. Kırkkilise’nin nüfus yapısındaki bu çeşitlilik, eğitim ve öğretim yönünden bir zenginlik oluşturuyordu. Kırkkilise sancağının fethinden bir süre sonra sıbyan mektepleri ve medreseler faaliyette geçmişti. 

Kırkkilise kasabasında 18. yüzyılda evler genellikle taş ve tuğladan çamurla ve kısmen kâgir ve iki-üç katlı yapılmıştı. Evlerin zemini toprak olup iki-üç odası, bir mutfak ile eklentileri vardı. Eğer evde bir hayvan bulunuyorsa bir ahır ve samanlık gibi bölümler de bulunuyordu. Kâgir olanlar genellikle iki katlıydı ve üç katlı bina ancak birkaç taneydi. Fakir ve köy evlerinin durumu buna benzer olsa da alçak tavanlı, küçük pencereli, güneş ışığından mahrum, ruh sıkıcı bir haldeydi. Kırkkilise mektepleri de evlerden farklı değildi. Genellikle taş ve çamurla sıvanmış sıhhi olmayan yapılardı.

Balkan Harbi, Birinci Dünya Savaşı, Bulgar ve Yunan işgallerinde Kırkkilise ve köylerdeki binaların çoğu tahrip edilip yıkılmış ve birçoğu yeterince onarılamamıştı.

Muallimlerin çoğu Darülmuallim (erkek öğretmen okulu) mezunu olmakla birlikte, çeşitli mektep, idâdî ve sultaniyi bitiremeyerek yarım bırakmış muallimlerden oluşmaktaydı. Diğer taraftan eğitim araçlarının yokluğu ve aynı zamanda köy mekteplerinin genellikle birer muallimin olması dolayısıyla dersler pek muntazam ilerlemiyordu. Diğer bir mesele, çocukların mektebe devam mecburiyetiydi. Özellikle köylerde talebe kış mevsiminde ancak üç-dört ayını mektepte geçirir, sonra köy işlerinde çalışırdı. 

Kırkkilise kasabası Sultan Beyazıt, Hatice Hatun, Doğanca, Karaca İbrahim, Camii Kebir, Yapraklı, Tellak Zade, Hacı Zekeriya olmak üzere 8 mahalleden oluşmaktaydı. Buna rağmen mahalle içleri Müslüman, Rum ve Bulgar mahallesi olarak da ayrılıyordu. 

Kasaba ve köy halkı geçim kaynağına göre yaşantısın sürdürüyordu.  Durumu iyi olanlar kaliteli undan yapılmış has ekmek, et ve yağlı yemekler yerken, fakir halk ve köylüler genellikle çavdar, mısır ve arpa, nadiren karışık buğday unu ekmeği yerken yemekleri de kendi ürettikleri mercimek, fasulye ve tarhanadan ibaretti. Ancak harp, işgal ve göç zamanında bunu bile bulmak zorlaşıyor, karışık unla yapılan ekmeği şansları varsa tuz ve bir soğanla yiyerek idare ediyorlardı.

1873-74’lerde Kırkkilise mahallelerinde çeşitli türde toplam yedi okul bulunmaktaydı. Sultan Abdülhamid döneminde modern mektepler yapıldı ve sancakta bir idâdî (lise), İslam nüfusa ait beş rüştiye (ortaokul) ve hemen hemen bütün köylerde ibtidâi (ilkokul) mektepleri açıldı. Bunların yanında sancakta Rum, Bulgar ve Musevi cemaatinin rüştiye ve ibtidâi derecesinde mektepleri de vardı. Rüştiye eğitimi veren yedi gayrimüslim mektebinden üç tanesi Kırkkilise kasabasındaydı. Kırkkilise sancağındaki mektepler Edirne Vilayeti Maârif Müdürlüğü’ne bağlıydı.

Kırkkilise Sancağı’nda 1906-1907 öğretim yılında idâdî mektebi dışında dördü erkek ve biri kızlara mahsus rüştiye mektebi bulunuyordu.

Mektep giderleri için Maarif Nezareti’nin (Eğitim Bakanlığı) bütçesi yeterli değildi. Bu nedenle devlet bütçesinden ayrılan ödenek yanında daha ziyade cemaat ve halkın vereceği yardımlar, vakıf gelirleri ve yerel yardımlar mekteplerin belli başlı gelir kaynaklarıydı. 

Kırkkilise İslam, Bulgar, Rum ve Musevi mektepleri kendi cemaat meclislerince idare ediliyordu. Kilise sandıkları ile Müslümanların kurduğu vakıflar mekteplerin inşa ve tamirinde parasal desteğin sağlandığı önemli kaynaklardı. Bu nedenle muallim maaşlarının ahaliden karşılanması nedeniyle çok az muallim bulunduruluyordu. 

Kırkkilise’de Müslüman mektep masraflarının önemli kısmı buradaki vakıf gelirlerinden karşılanıyordu. Hızır Bey, Hasan Çavuş, Hatice Hatun vakıfları mütevellileri tarafından idare edilmekteydi. Mahallî idare tarafından yönetilen vakıflardan Karakaş Bey, Emin Ali Çelebi, Serdar Ali Paşa, Pehlivan Ağa, Hundi Hatun, Hüseyin Bey, Yahşi Bey Vakıfları Kırkkilise’de eğitime katkı sağlayan vakıflardı. 

Köylerdeki ibtidâilerde ise genelde tek muallim vardı ve maaşları talebeler tarafından getirilen zahire ile ödenebiliyordu. Ayrıca mekteplerin inşa ve tamir masrafları da oradaki ahali tarafından karşılanıyordu. 

Balkan Harbinden sonra Cumhuriyet kurulana kadar Kırkkilise’de altı yıllık erkek ve kız mektepleri ile ana mektepleri, bir lise, bir yetimler yurdu ayrıca çırak mektepleri ve gece kursları faaliyetini sürdürüyordu. Köylerde de bir mektep olup muallimlerin çoğunu dârülmuallim mezunlarıydı. I. Dünya Savaşından sonraki istila ve göçler bir süre eğitimi aksatmış olsa da kısa sürede eğitim tekrar toparlanmaya başladı. Bütün halk eğitimin faydalarını anlamıştı. Yakılmış yıkılmış ve yoksulluklar içinde olsa bile köydeki ahali ne yapıp edip bir gazeteye abone olmayı ve bunu kendi aralarında okuyup anlamayı vazife edinmekteydi.

Kırklareli Meclis-i Umumi (Genel Meclis), aynı düşünceyle ilköğretim eğitimine önem veriyor, bütçeden en fazla payı eğitime ayırıyordu. O yıl 110 bin liralık genel gelirin 70 bin lirasını eğitime tahsis edilmişti. Ancak Osmanlı idaresinden beri eğitimde Edirne’ye bağlı olunması ve birçok yüksek dereceli eğitim kurumunun yalnız Edirne’de açılmış olması ve Kırklareli’nin bu nimetlerden mahrum edilmesinden kaynaklı şikâyet ve rahatsızlıklar vardı.

1923 yılında Kırklareli merkez, 5 nahiye ve 58 köyde mevcut 6400 hane 24.085 nüfusa sahip kasabada mektep istatistiklerine bakıldığında 17 yeni açılacak mektep olduğu, toplam 27 öğretmen ile halen faaliyette 2 erkek, 2 kız, 11 karma 1 ana mektebi ile 1 Bulgar ve 1 Musevi mektebinde 915 öğrenci vardı.

------ 2. Bölüm: Kırkkilise Sıbyan ve İbtidâi Mektepleri ------

KAYNAKÇA:

Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamları, Ali ÖNGÜL, 2003

Manisa’da Osmanlı Dönemi Mirası: Sıbyan Mektepleri, Elif SÜYÜK MAKAKLI-Betül OZAR, 2019

https://www.fikriyat.com/galeri/tarih/osmanli-sibyan-mekteplerinde-egitim-sistemi

Kırkkilise Sancağı’nın Tar. ve Coğ. Açıdan Tasviri, Melissinos HRISTODULU,Atina Th. Papaleksandri Mat.,1881

Ali Rıza Dursunkaya, Kırklareli Vilayetini Tarih, Coğrafya, Kül.ve Eski Es.Yön.Tetkik,Yeşilyurt Bas.1948

Adem Ali Şahin, Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Eğitim Sistemi, Yönetimi ve Denetimi, İSZÜ Sos.B.Ens, 2015

Büyük Selçuklu Devletinde Eğitim ve Öğretime Genel Bakış, İsmail GÜVEN

Kırklareli (Kırkkilise) Mekteb-i İdadisi, Mesut AYAR

Efsaneden Gerçeğe Kırklareli, Nazif KARAÇAM, 1995

Bütün Yönleri ile Kırklareli ve İlçeleri, Nazif KARÇAM, 1970

Kırklareli, Osman YALÇIN, 1970

Kırkkilise ‘Kırklareli’ Vilayeti Sıhhi İctimai Coğrafyası, Dr.Ahmet HAMDİ, Çeviri: Sinan ŞANLIER

Cumhuriyetin 15. Yılında Kırklareli, 1938

Kırklareli İl Yıllığı, 1967, Kırklareli Valiliği

Kırklareli İl Yıllığı, 1973, Kırklareli Valiliği

Kırklareli İl Yıllığı, 2000, Kırklareli Valiliği

Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Öz Yayınları, Ankara 1959, s. 34-37.

https://islamansiklopedisi.org.tr/zuhdu-pasa

https://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu%27nda_e%C4%9Fitim

Ali Coşkun YANARDAĞOĞLU Arşivi

Fuat FÜRKAŞ Arşivi 

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Eğitim Sistemi, Yönetimi ve Denetimi, Adem Ali ŞAHİN, 2015

II. Abdülhamid Döneminde Kırkkilise (Kırklareli) Sancağında Eğitim ve Öğretim, Hümmet KANAL

Sâlnâmelere Göre İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısıyla Edrine Sancağı, Halûk KAYICI, 2013

Kırklareli (Kırkkilise) Rum Mekt.Vali F.Üstün İlko.Bir Eğitim Bin.Hikâyesi(1905-2005), Nuri GÜÇTEKİN

II. Meşrutiyet Osmanlı Meclis Zabıtlarında Bulgar Azınlıklarının Kilise ve Okul Sorunları, Gülnihâl BOZKURT

Kırklareli Şehri - Oya Esin KAYMAZ 

Ahmet Mithat İlköğretim Okulu Slayt

Türkiye’nin Sıhhi-i İçtimai Coğrafyası Kırklareli Vilayeti, Türkan DOĞRUÖZ

1880 Tarihli Kırkkilise Sancağı’nın Tarihi ve Coğrafî Açıdan Tasviri, Türkan DOĞRUÖZ, 2020

Kırklareli Merkez İlçe ve Köylerindeki Gayrimüslim Eserleri, Barış TOPTAŞ, 2012

Osmanlı Tarihi 1, Ahmet Rasim,1999

Kırklareli ve Tekirdağ'daki Klâsik Dönem Osmanlı Camileri, Serpil YILMAZ, 2019