Kaygusuz Vize’li Alaeddin’den Gazanfer Dedeye, Vize’de Bayramiyye Melami Zaviyesi ve Şeyh Bali Türbesine Tarihsel Bir Bakış
Barış Toptaş
Hacı Bayram-ı Veli tarafından Halvetiyye ve Nakşibendiye'nin Ekberi sufi düşünce tarzı altında harmanlanarak birleştirilmesi ile kurulmuş bir tasavvuf yolu olan Bayramiyye tarikatı içerisinde, sonradan bir kol olarak ortaya çıkan Melamiyye-i Bayramiyye tarikatı, Hacı Bayrım-ı Veli’nin müritlerinden Bıçakçı Ömer Dede (Şeyh Emir Sıkkini) tarafından kurulmuştur.
Vize İlçesinde bir dönem oldukça etkili olan bu tarikatın Vize’deki ilk Şeyhi, döneminin Melamiyye-i Bayramiyye kutbu, Hayrabolulu Şeyh Ahmed-i Sarban Efendinin öğrencisi Kaygusuz Vize’li Alaeddin olarak ta bilinen Alaeddin Ali Efendidir. Alaeddin Ali Efendi önce Aksaraylı Pir Ali’ye, daha sonra oğlu ve halifesi İsmail Ma’şuki’ye,intisap etmiştir. Son olarak Hocası Ahmed-i Sarban’ın yanında tasavvuf yoluna sülûk etmiş ve Ahmed-i Sarban Efendiden icazet alarak halifeleri arasına girmiştir. Ahmed-i Sarban Efendinin vefatından sonra, Vize’deki Zaviyesinde uzun süre kendisine intisap edenlerin yol göstericisi olmuştur.
Kaygusuz Alaeddin’in tasavvuf silsilesi içerisinde önemli bir yeri bulunmaktadır. Hacı Bayram-ı Veli'den itibaren tasavvufi silsilesi ise şu şekildedir:
1. Hacı Bayram-ı Veli,
2. Şeyh Ömer-i Sıkkini (Bıçakçı Dede),
3. Şeyh Bünyamin-i Ayaşi
4. Pir Ali (Aksarayi),
5. İsmail Ma’şuki,
6. Ahmed-i Sarban,
7. Vize’li Alaeddin Ali
Yunus tarzını benimseyen ve bu tarzı mükemmel bir şekilde tasarruf edecek derecede güçlü bir halk şairi olan Vize’li Alaeddin Efendinin “Kaygusuz” mahlası ile yazdığı birçok şiiri bulunmaktadır. Ancak şiirlerinden birçoğu Şeyhi Ahmed-i Sarban’ın ve mahlası dolayısıyla da Kaygusuz Abdal’ın şiirleriyle karıştırılmıştır. Divan şiiri, tasavvuf, tarikatlar ve mezhepler üzerine yaptığı çalışmalarla ve 1927’yılından itibaren uzun yıllar İlkokullarda okutulan “Yurt Bilgisi” kitabının yazarı Abdülbaki Gölpınarlı, 1933 yılında bastırmış olduğu “Kaygusuz Vize’li Alaeddin” isimli kitabında, Kaygusuz mahlası ile yazılan şiirleri altı madde de incelemiş, ispatlayıcı örnekler ile açıklayarak bu yanlışlığı düzeltmiştir. Kaygusuz mahlasının Vizeli Alaeddin Ali’ye ait olduğunu gözler önüne sermiştir.
Şiirlerinde her iki vezni de kullanan Vizeli Alaeddin, daha çok piri Hacı Bayram-ı Velî gibi hece veznini tercih etmiş, mensubu olduğu yolun gelenekselleşmesini sağlamış ve kendinden sonra gelen şairlere örnek olmuştur. Çeşitli gazete ve dergilerde dağınık halde bulunan şiirleri Abdülbaki Gölpınarlı tarafından toplanarak, ilk olarak “Kaygusuz Vize'li Alaeddin Hayatı ve Şiirleri)” adıyla 1933 yılında basılmıştır. Söz konusu kitabın 2018 Yılında Kapı yayın evi tarafından tekrar baskısı yapılmış olup, bunun dışında başka eser bulunmamaktadır. Örnek olması amacıyla aşağıda Kaygusuz Vize’li Alaeddin’e ait “Şükür Hakk'ın Keremine” adlı şiire yer verilmiştir.
Şükür Hakk'ın keremine
Ben bende buldum imanı
Hak bir kapu açtı bana
Ben bende buldum imanı
Hakk'ın kapusun açayım
Âleme nurun saçayım
Küfrüm yok neden kaçayım
Ben bende buldum imanı
Hak nazar eyledi bana
Dopdolu olam cihana
Mazhar düştüm ol sultana
Ben bende buldum imanı
Hakk'ın lütfu rahmetiyle
Habibinin şefkatiyle
Evliyanın himmetiyle
Ben bende buldum imanı
Yaradılmışa oldur yar
Kalmadı arada ağyar
Kaygusuz'um ne kaygum var
Ben bende buldum imanı
Vizeli Alaeddin Efendi 1562 (Hicri 970) yılında vefat etmiş, cenazesi zaviyesine ait Hazireye defnedilmiştir. Bugün ne Zaviyenin ne de mezarının yeri bilinmemektedir.
Abdülbaki Gölpınarlı, Vize’de uzun yıllar Hükümet Doktorluğu yapmış olan Cemalettin Arifi Bey’e bu Zaviyenin yerini sormuş, aramış fakat ne eserini, ne de kendisini bilen birine ulaşamadığını belirtmiştir.
Abdülbaki Gölpınarlı, Kaygusuz Alaeddin’in Vize’deki Zaviyesinde sırayla;
Vize’li Kaygusuz Alaeddin,
Halifesi Gazanfer Dede,
Onun Halifesi Vize’li Bali Efendi,
Bali’nin oğlu Şeyh Hasan,
Şeyh Hasan’ın oğlu Şeyh Mehmed’in
Şeyh olduklarını, Şeyh Mehmed’ten sonra kimlerin şeyh olduğu hakkında herhangi bir bilginin olmadığını belirterek bunun sebebinin de Zaviyenin, Hamzaviler aleyhindeki tenkil hareketlerinin birinde Devlet tarafından kapatılmış veya yıktırılmış olabileceğinden bahsetmiştir.
Şeyh Alaeddin’in vefatından sonra Zaviyenin başına kardeşi Gazanfer Efendi geçmiştir. Deri tabaklama işi yapan Gazanfer Efendi, zamanla bu işi bırakarak ağabeyi Alaeddin Efendinin yanında tasavvuf yoluna girmiş, Zaviyesinin Vize’de etkinliğini sürdürmüştür. 1566 yılında (Hicri 974) vefat eden Gazanfer Efendinin cenazesi yine Zaviye Haziresine defnedilmiştir. Cenaze Namazını ise damadı ve iki halifesinden biri olan Haşimi Seyyid Osman Efendi kıldırmıştır.
Gazanfer Efendi’nin vefatı ile Vize’deki Zaviyenin başına halifesi Vize’li Şeyh Bali Efendi geçmiştir. Bu tarihten sonra Vize’deki Zaviyenin adının sürekli olarak onun adı ile anılmıştır. Günümüzde Vize’de yaşayan halk söz konusu Zaviye ve Türbeden onun adı ile bahsetmekte, Zaviyeye ait Osmanlı Arşiv belgelerinde onun adı kullanılmıştır. Şeyh Bali’nin hangi tarihte vefat ettiği ve mezarının nerede olduğu halen bilinmemektedir.
Gazanfer Efendinin damadı ve diğer halifesi olan Haşimi Seyyid Osman ise, gördüğü bir rüya üzerine Vize’ye gelmiş, Şeyh Alaeddin Ali Efendi ve Şeyh Gazanfer Efendi’nin Zaviyesinde uzun bir süre bulunarak tasavvuf yolunun edeplerini öğrenmek için gayret göstermiştir. Bu sure zarfında Şeyh Gazanfer Efendinin kızıyla evlenmiştir. Şeyh Gazanfer Efendinin vefatı ile Vize’den ayrılan Haşimi Seyyid Osman İstanbul’a giderek Hoca Nureddinzade’nin Dergahında misafir kalmıştır. Daha sonra Hoca Nureddinzade’den icazet alan Haşimi Seyyid Osman Efendi, Kasımpaşa’da kendi dergahını kurmuş, burada Hak taliplerine ve ilim öğrenmek isteyenlere ders vermiştir. Haşimi Seyyid Osman Efendinin manzum bir Tarikatnamesi vardır. Şiirlerinde Haşimi mahlasını kullanmıştır. Haşimi Emir Osman Efendi, Gazanfer Dede hakkında şu methiyeyi söylemiştir:
Cümle evliyanın serveri
Pirim Gazanfer Sultan’dır
İçlerinde din rehberi
Pirim Gazanfer Sultan’dır
Arşullah’ı seyran kılan
Meydanında selvan uran
Hakk’a canın kurban kılan
Pirim Gazanfer Sultan’dır
Üçler yediler önünde
Baş u can vermiş yolunda
Muhammed mehdi dilinde
Pirim Gazanfer Sultan’dır
Haşimi der ey Taliban
Gece gündüz eylen figan
Derdinize derman olan
Pirim Gazanfer Sultan’dır.
Haşimi Seyyid Osman ve Vize’li Şeyh Bali ile Vize’deki Zaviyede çocukluk yıllarında görüştüğünü belirten Sarı Abdullah Efendi, Haşimi Seyyid Osman’ı orta boylu, güzel yüzlü ve uzun saçlı olarak, Şeyh Bali Efendiyi ise uzun boylu olarak tarif etmiş, Şeyh Bali Efendinin yol gösterici kimliğinden bahsetmiştir.
Vize’de ise, Şeyh Bali Efendinin vefatı ile yerine oğlu ve halifesi Şeyh Hasan Efendi, onun da vefatı ile Şeyh Mehmed geçmiştir. Abdülbaki Gölpınarlı’nın da bahsettiği üzere, Şeyh Mehmed’ten sonra Zaviyenin başında kimin olduğu ve Zaviyenin yeri ve mevcut durumu hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır.
Bütün bu bilgilerin dışında, bugün Vize'de Şeyh Bali Türbesi olarak bilinen yer ve yakın çevresinde yapmış olduğum yüzey araştırmaları, Şeyh Bali soyundan gelen bazı kişilerin vermiş oldukları beyanlar ile Osmanlı ve Tapu Arşiv Belgeleri üzerinde yapmış olduğum araştırmalar sonucunda, bazı bilgilere ulaşılabilmiştir.
Şeyh Bali Türbesi : Bugün, Vize İlçesi, Kale Mahallesi, Türbe Sokak üzerinde 199 ada, 12 parsel numaralı taşınmaz üzerinde bulunan, halk arasında Şeyh Bali Türbesi olarak bilinen yapı ve hazire, tapu kütüğünde “mezarlık” olarak kayıtlı olup, Kadastro Tutanağında başka bir açıklayıcı bilgi bulunmamaktadır.
Foto 1. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi, 2005 Yılı
Söz konusu alan, Kırklareli Kültür Envanteri içerisinde “Şeyh Bali Türbesi ve Mezarlığı” adı ile korunması gerekli kültür varlığı olarak tescilli olup, tescil kaydında tarihsel başka bir bilgi bulunmamaktadır.Türbe girişinde yer alan briket ve beton kullanılmak suretiyle inşa edilen, herhangi bir mimari değeri olmayan mezar yapısının ön kısmında iki çubuk demir ve üzerinde dört çubuk demir korumanın arkasında metal bir şamdan bulunmakta, şamdanın üzerinde metal malzeme kullanılarak “Şeyh Bali Hz. Türbesi” yazmaktadır.
Foto 2. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi
Foto 3. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi
Foto 4. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi, 2005 Yılı
Bazı vatandaşlarca zaman zaman şamdan üzerinde mum yakılmak suretiyle dua edildiği görülen mezar yapısının 1960’lı yılların sonunda İlçede yaşayan bir vatandaşın rüyasında Şeyh Bali’yi görmesi nedeniyle inşa ettirildiği halk arasında söylenmekte ancak, kimin yaptırdığı bilinmemektedir.
Foto 5. Şeyh Bali Türbesi
Bugün mezarlık alanı içerisindeki mezar taşlarının 9çok azı ayakta durmaktadır. Çoğu devrilmiş veya tahrip edilmiş olmakla beraber yaklaşık 25-30 civarında menhir şeklinde yazıtsız mezar taşı bulunmaktadır.
Foto 6. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi
Foto 7. Şeyh Bali Türbesi ve Haziresi
Alan içerisinde üzerinde yazıt bulunan ancak, dikili olmayan, gelişigüzel bir şekilde türbe olarak sonradan inşa edilen mezar yapısı içerisine konmuş dört adet mezar taşı ve parçalanmış bazı mezar taşları bulunmaktadır. Büyük ölçüde tahrip edilmiş bu taşların söz konusu mezarlığa ait olup olmadıkları ise bir muammadır. Zira Türbe-Mezarlığın hemen üst tarafında yer alan, Hatice Sultan Vakfına ait tarihi İmarethane yapısının ön kısmında, geçmişte başka bir Türbe ve Müslüman mezarlığı bulunduğu, dört sütünce üzerinde duran türbenin yıkılmış olduğu, Balkan Savaşları esnasında Vize’yi ziyaret eden Bulgar Ulusal Müze Müdürü Bogdan Filov’un 1912 yılında çekmiş olduğu fotoğraf ve alana ilişkin notlarından ve Osmanlı Arşivi belgelerinden anlaşılmaktadır.
Foto 8. Bogdan Filov-1912 / Hüseyin Mevsim / Balkan Savaşı Günlükleri
Arkada Hatice Sultan Vakfına Ait İmarethane, Önde Türbe ve Mezarlık
Ayrıca, 1959 yılında Vize Ortaokulunda tarih ve coğrafya öğretmeni olarak görev yapan Kadri Öztürk, Kale Mahallesinde bulunan “İmaret ve Şeyh Gazanfer Efendi Ziyaretgahının” önemli Türk eserleri arasında yer aldığından bahsetmiştir. Kadri Öztürk’ün imaret ve ziyaretgahtan birlikte bahsediyor olmasından Gazanfer Efendi Ziyaretgahı olarak bahsettiği yerin bu iki yerin biri birine çok yakın olması münasebetiyle muhtemelen Şeyh Bali Türbesi olabileceği düşünülmektedir.
Şeyh Bali Türbesi içerisinde yer alan ve gelişigüzel bir şekilde türbe girişinde toplanan mezar taşlarının üzerindeki Osmanlıca yazıtların incelenmesi sonucunda;
1. Mezar taşında, “Bu dünyadan göçüp giden Cemilzade Ahmet Ağa, Ruhuna Fatiha” yazmaktadır. Bugün Kale Mahallesi, Hamam Sokak üzerinde bulunan, 16. Yy.’da Ferhat Bey tarafından yaptırılan, Ferhat Bey Çeşmesinin 1838 yılına ait onarım kitabesinde, söz konusu çeşmenin Cemilzade Mahmut Ağanın oğlu Ahmet Ağa tarafından tamir ettirildiği belirtilmektedir. Mezar taşının bu şahsa ait olduğu düşünülmektedir.
2. Mezar taşında, “Merhum ve manfur Yedek Süleyman Paşa Acem Feran İbni Süleyman ruhu için Allah rızası için Fatiha” yazmaktadır.
3. Mezar taşında, “İbni İbrahim’den olma Seyyid Molla Muhammed Tayyip, Hicri 1161” yazmaktadır.
4. Mezar taşında ise, “Seyyide Esma Hatun ruhuna Fatiha Hicri 1159” yazmaktadır. Bu mezar taşının antik tiyatro yakınında bulunan, Esma Hanım Çeşmesini yaptıran Esma Hanıma ait olduğu tahmin edilmektedir. Seyyid Molla Muhammed Tayip ve Seyyide Esma Hatun’un ölüm tarihlerinden aynı dönemde yaşadıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca, Osmanlı Arşiv belgelerinde Şeyh Bali Zaviyesi Şeyhlerinin de “Seyyid” olması nedeniyle, bu zatların Zaviye eşrafından olma olasılıkları bulunmaktadır.
Foto 9. Cemilzade Ahmet Ağa’ya ait Mezar Taşı.
Foto 10. Yedek Süleyman Paşa’ya ait Mezar Taşı.
Foto 11. Şeyh Bali Türbesinde Çeşitli Mezar Taşlarına ait Parçalar.
Ancak, yukarıda da açıklandığı üzere söz konusu mezarlığın içerisinde geçmişte bir türbe olup olmadığı hakkında kesin bir bilgi olmaması, mezarlık içerisinde türbe yapısının sonradan inşa edilmesi, içerisindeki dikili mezar taşlarının yazıtsız olması ve tahrip edilmiş olarak bir kenara konmuş olarak bulunan bazı mezar taşı parçalarında bulunan yazıtlarda da Zaviye Şeyhlerinin adlarının geçmemesi nedeniyle, söz konusu mezarlığın Şeyh Bali Zaviyesine ait olup olmadığı konusunda tereddütler oluşturmaktadır.
Foto 12. Şeyh Bali Türbesinde Çeşitli Mezar Taşlarına ait Parçalar.
Foto 13. Çeşitli Mezar Taşlarına ait Parçalar.
Diğer taraftan bugün İmarethane yapısı kısmen ayakta durmakta ancak, söz konusu alan çok uzun yıllar önce yerleşime açıldığından imarethanenin önünde bulunan türbe ve mezarlığa ait tek bir kalıntı dahi bulunmamaktadır. Bu nedenle, bahse konu mezar taşlarının bu mezarlıktan Şeyh Bali Türbesine nakledilmiş olma olasılığı da bulunmaktadır.
Foto 14. Machiel Kiel-1970 Yılı / Hatice Sultan Vakfına Ait İmarethane
Foto 15. Hatice Sultan Vakfına Ait İmarethane
Foto 16. Hatice Sultan Vakfına Ait İmarethane
Yukarıda açıklanan bilgilerin dışında, Şeyh Bali Türbesi ve yakın çevresine ait kadastro ve sokak haritalarının incelenmesi sonucunda ise, faydalı olabilecek birçok bilgiye ulaşılmıştır.
Harita 1. Google Earth Fiziki Haritası
Şeyh Bali Türbesi olarak bilinen mezarlığın bulunduğu sokağın “Türbe Sokak” olduğu, Türbe Sokağın batı kısmında “Tabakhane Sokak” ile kesiştiği, Tabakhane Sokağının da kuzeyinde “Şeyh Bali Sokak” ile kesiştiği, Şeyh Bali Sokağının da batı kısmında bir çıkmaz sokak olan “Tekke Sokak”a ayrıldığı haritası üzerinde net bir şekilde görülmektedir. Vize Belediyesi Fen İşleri Müdürü Hakan Yılmaz ile yaptığım şifai görüşme sonucunda, bahse konu sokak isimlerinin 1980 yılı öncesine ait olduğunu ancak, veriliş tarihlerinin bilinmediği gibi kayıtlara ilişkin herhangi bir belgeye de ulaşılamadığı bilgisini vermiştir.
Bununla beraber, bu bilgiler Şeyh Bali Soyundan gelen ve bugün Kırklareli’de yaşayan Ayşe Devecioğlu (Genç) ile paylaşılmış, kendisi Şeyh Bali Sokağının girişinde ve Tekke Sokağına bitişik bulunan ancak, bugün başka bir şahsa ait olan arazinin öncesinde (yukarıda haritasında işaretli, 374 ada, 10 parsel) dedesi Hulusi Bali’ye ait olduğunu, üzerinde eski ahşap ve kerpiç karışımı iki katlı küçük bir ev olduğunu ancak yapının uzun yıllar önce yıkıldığını, karşısında Tekke Sokağın girişinde bulunan (374 ada, 3 parsel) yerin ise, öncesinde dedesinin kardeşi Sunuhi Bali’ye ait olduğunu, dedesi Hulusi Bali’nin İstanbul’da Medrese eğitimi aldıktan sonra Vize’de ve özellikle Müsellim Köyünde çiftçilikle uğraştığını, aynı zamanda Hafızlık yaptığını belirtmiş, Şeyh Bali Türbesi yakınındaki İmarethane binası ile ilgili olarak ta, Hulusi Bali’nin babası Tahir Bali ve yakın eşrafı tarafından burada fakir ve muhtaç insanlara yemek verdikleri bilgisini vermiştir.
Foto 17. Hulusi Bali.
Ayrıca, Hulusi Bali’nin kızı olan rahmetli Hamdiye Genç, vefatından önce Şeyh Bali Efendi’den herhangi bir eşya ve değerli bir eser kalıp kalmadığı yönündeki soruma, dedesi Tahir Bali’den bir el yazması Kuran-ı Kerim ve üzeri işlemeli bir bastonun kaldığını, tam tarihini hatırlamamakla birlikte bunların (1940-1950 yılları arası) jandarmalar tarafından ellerinden alındığını ve bir daha da geri verilmediği bilgisi verilmiştir.
Foto 18. Ortada Oturan Hulusi Bali, En Solunda Kardeşi Sunuhi Bali. Tekke Sokakta Bulunan Evlerinin Önünde.
Gerek yukarıdaki haritada belirtilen “Şey Bali Sokak ve Tekke Sokak” sokak isimleri, gerekse aynı soydan gelen Rahmetli Hamdiye Genç ve kızı Ayşe Genç’in vermiş olduğu bilgiler ışığında, Şeyh Bali soyundan gelen Hulusi Bali ve Sunuhi Bali’ye ait meskenlerin geçmişte bu sokaklar üzerinde bulunması, yine Şeyh Bali Sokağının güneyinden geçen sokağın adının Tabakhane Sokak olması ve Zaviye Şeyhlerinden Gazanfer Dedenin bir dönem deri tabaklama işi ile de uğraşmış olması, Vizeli Kaygusuz Alaeddin, sonrasında Gazanfer Dede ve Şeyh Bali’ye ait Zaviyenin geçmişte bu alan üzerinde olduğu varsayımını oldukça güçlendirmektedir.
Foto 19. Dawkins, Bay Richard McGillivray-1906 Yılı/Atina Üniversitesi Tiyatro Çalışmaları Bölümü Dergisi, S.16/1,
Arka planda, Hulusi Bali’ye ait Ev.
Foto 20. Vize-2003 Yılı / Gazi Mahallesine Ait Hava Fotoğrafı.
Şeyh Bali ve Tekke Sokak üzerinde yapmış olduğum yüzey araştırmaları sonucunda ise, Zaviyenin bu alanda olduğunu gösterebilecek bir unsura rastlanılamamıştır. Zira Hulusi Bali’ye ait ev mülkiyetin el değiştirmesi nedeniyle yıkılmış yerine yeni bir yapı inşa edilmiştir.
Bunun dışında, Tekke Sokağın bitimindeki alan üzerinde Roma dönemine ait bazı unsurlara rastlanılmıştır. Google Earth’ün 2016 yılına ait uydu fotoğrafında ise, otların kuruması nedeniyle, büyük bir yapı veya bahçe duvarına ait temel kalıntıları net bir şekilde görülmektedir. Zeminde yer yer ve kısmen gözüken kalıntının ne olduğu ve dönemi ancak yapılacak bilimsel kazılar sonrasında ortaya çıkarılabilecektir.
Foto 21. Roma Dönemine Ait Sütun Parçası.
Foto 20. Google Earth 2016 Yılı Uydu Fotoğrafı.
Foto 22. Temel Kalıntıları
Foto 23. Yıkılan Yapıya Ait Kesme Taş Parçaları.
Şeyh Bali Zaviyesine ait, Osmanlı Arşiv Belgeleri ve diğer yazılı kaynakların incelenmesi sonucunda da bir takım bilgilere ulaşılmıştır.
Bugün Vize’deki Gazi Mahallesinin geçmişteki adı Seyyid Kasım Mahallesidir. Seyyid Kasım Mahallesi Vize’nin en eski mahallelerinden olup, Şeyh Bali Zaviyesi ve etrafında kurulmuştur.
Seyit Kasım Mahallesine ait 19. Yy. dönemi Temettuat Defterlerinin incelenmesi sonucunda, defterde kayıtlı bulunan 28 ve 29 numaralı hanelerde yaşayan hane reislerinin Şeyh Bali Zaviyesinde görevli zaviyedar oldukları bilgisi yer almaktadır
Harita 2. Vize Yerleşim Haritası/Vize Belediyesi
Şemsettin Sami, Vize’de iki tekke bulunduğundan bahsetmiştir. Ancak, çeşitli kaynaklarda Vize’de Haydarhane Zaviyesi, Çiledar Derviş Zaviyesi, Ahmetbaba Zaviyesi ve Nasuh Dede Zaviyelerinin bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Ahmetbaba Zaviyesinin bugün Pınarhisar İlçesine bağlı Erenler Köyünde bulunan Binbir Oklu Ahmet Baba Türbesi ile bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Nasuh Dede Zaviyesinin ise bugün neresi olduğunu tespit edemediğimiz geçmişte Kara-karlı Köyünde bulunduğu, bağlı olduğu aynı isimli vakıftan anlaşılmaktadır. Haydarhane Zaviyesinin ise kesin olarak Vize Merkezinde bulunduğu gerek aynı isimli vakıf gerekse Tapu kayıtlarından anlaşılmaktadır. Yeri hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla beraber, bugün Namık Kemal Mahallesi (geçmişte Manavlar Mahallesi) sınırları içerisinde bulunan, Gazi Mahallesi (geçmişte Seyit Kasım Mahallesi) ile ortak kullanılan mezarlığın bulunduğu alan “Haydarhane” mevkii olarak tapu kayıtlarına geçmiş olup, söz konusu mezarlık Şeyh Bali Sokağına yaklaşık 650 metre yakınlıktadır. Çiledar Derviş Zaviyesinin yeri ile ilgili olarak ise hiçbir bilgiye ulaşılamamıştır.
Osmanlı Arşiv Belgelerini tarihsel sırası ile incelediğimizde;
Hicri 10-11-1107 tarihinde (Miladi 1695), Valide Sultan’ın arabaları soyan ve yakalanamayan eşkıya Rüstem isimli şahsın, Vize’de Şeyh Mehmed tarafından Zaviyede saklandığı yönündeki ihbar nedeniyle, durum Padişahın ve sarayın güvenliğinden sorumlu olan Bostancıbaşıya bildirilmiş, Şeyh Mehmed ise tahkikat için Ordu-yı Hümayına gönderilmiştir.
Kaygusuz Alaeddin’in 1560, Halifesi ve kardeşi Gazanfer Efendinin ise 1564 yılında vefat ettiğini bilmekteyiz. Ancak, 1564 yılında Zaviyenin başına Şeyh Bali’nin geçtiğini bilmemize rağmen kendisi ile birlikte, kedisinden sonra Zaviyenin başına geçen Şeyh Hasan ve Şeyh Mehmed’in vefat tarihleri bilinmemektedir. Dolayısı ile 1564-1695 yılları arasında 131 yıl gibi çok uzun bir süreç olması nedeniyle, Zaviyenin bugüne kadar bilinen son Şeyhi Şeyh Hasan’ın Halifesi Şeyh Mehmed ile yukarıda bahsi geçen Şeyh Mehmed’in aynı kişi olması teorik olarak mümkün görünse de uzak bir ihtimaldir.
Hicri 24-06-1118 tarihinde (Miladi 1706), Şeyh es-Seyyid Mehmed tarafından verilen talepname ile, kendisinin Vize ve Vize’ye bağlı Horzum ve Ömer Bey Mezralarının meşru Zaviyadarı olduğundan bahsederek bazı kişilerin haksız ve yersiz bir şekilde kendisine bağlı olan Horzum ve Ömer Bey Mezraları Zaviyedarlığına müdahale ettiğini belirtmiş, gerekli tahkikatın yapılarak bu kişilerin men edilmesi istenilmiştir. Hicri 28-06-1118 tarihinde ise, talebi uygun görülerek Şeyh es-Seyyid Mehmed'in Vize'deki Horzum ve Ömer Bey Mezraları Zaviyedarlığına müdahale eden şahıslar bundan men edilmiştir.
Yukarıda belirtildiği üzere, Zaviyenin başında yine Şeyh Mehmed’in bulunduğu, bununla beraber Horzum ve Ömer Bey Mezraları Zaviyelerinin kendisine bağlı olduğu anlaşılmaktadır. 19-20 Yy. dönemine ait çeşitli haritalar incelenmiş ancak bu iki mezranın adına rastlanılamamıştır. Bu iki mezranın bugün nerede olduğu, isim değişikliğine uğrayıp uğramadıkları da bilinmemektedir.
Belge 1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri/Şeyh es-Seyyid Mehmed'in Vize'deki Horzum ve Ömer Bey mezraalarının zaviyedarlığına müdahale eden şahısların bundan menedildiğine ilişkin belge.
Hicri 06-12-1133 tarihine ait belgeden (Miladi 1720), Vize ve Vize’ye bağlı Horzum ve Ömer Bey Mezraları Zaviyedarı Şeyh Seyyid Mehmed’in vefatından sonra yerine oğlu Seyyid Ahmet’in geçmesi gerekirken, Seyyid Ahmet’in yaşının küçük olması nedeniyle, rüşd sahibi oluncaya kadar yerine vekaleten Es-Seyyid Hüseyin’in getirildiği, Es-Seyyid Hüseyin’in de bu görevi yapacak yeterliliğe sahip olmaması nedeniyle, yerine Zaviye eşrafından Es-Seyyid Muhammed’in vekalaten getirildiği anlaşılmaktadır.
Es-Seyyid Muhammed’in aynı yıl içerisinde vefatı ile, Seyyid Ahmet’in yaşının küçük olması nedeniyle bu kez Zaviye eşrafından Es-Seyyid Hasan vekaleten getirilmiştir.
Hicri 09-12-1226 tarihine ait belgeden (Miladi 1810), Vize ve Vize’ye bağlı Horzum ve Ömer Bey Mezraları Zaviyedarı Es-Seyyid Ahmet’in oğlu Es-Seyyid Muhammed ve onun oğlu Es-Seyyid Şeyh Bali’nin vefat etmesi nedeniyle, oğulları Es-Seyyid Mehmet ve Es-Seyyid İbrahim’in birlikte Zaviyenin başına geçtikleri, Es-Seyyid İbrahim’inde vefatı ile oğulları Es-Seyyid Muhammed Tahir ve Es-Seyyid Muhammed Ragıb’ın Zaviyenin başına geçtikleri anlaşılmaktadır.
Hicri 20-07-1235 tarihinde (Miladi 1819), Es-Seyyid Mehmet’in vefatı ile yerine oğlu ve Halifesi Es Seyyid Selim Zaviyenin başına geçmiştir.
Bu bilgiden anlaşılacağı üzere, Es Seyyid Mehmet’in tekrar Zaviyenin başına geçtiği görülmektedir.
Şeyh Bali Zaviyesi Vakfına ait, Hicri 29-12-1271 (Miladi 1854) Varidat ve Masarifat Muhasebe kayıtlarında Vakfın;
Hicri 1270 senesinde, 3827 Kuruş geliri, 3340 Kuruş Gideri olduğu,
Hicri 1271 senesinde, 5232 Kuruş geliri, 3460 Kuruş Gideri olduğu,
Ayrıca, kayıtlarda Halife Mehmet, Halife Abdullah ve Halife İbrahim’in oluşan gelir farklarından pay aldıkları görülmektedir. Halife Mehmet’in gördüğü iş nedeniyle aldığı payın yüksekliği olması ve konumu nedeniyle Zaviye Şeyhi olduğu düşünülmektedir.
Hicri 23-07-1316 (Miladi 1898), tarihli belge ise, Şeyh Bali Zaviyesi Şeyhi Tahir Efendi tarafından Edirne Vilayeti Vekâlet-i Celîlesine çekilen telgrafta, Vize Kaymakamının hasmı olan Dimitri’yi koruyarak hukukunun mahvedildiği şikayeti üzerine, konu hakkı tahkikat başlatıldığı anlaşılmaktadır.
Zaviye Şeyhi Tahir Efendinin, yaşadığı dönem itibari ile Rahmetli Hulusi ve Sunuhi Bali’nin babaları, Hamdiye Genç’in ise dedesi olduğu tahmin edilmektedir.
Belge 2. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri/ Şeyh Tahir Efendi tarafından verilen şikayet dilekçesi.
Şeyh Bali Zaviyesi Vakfına ait, Hicri 11-11-1317 (Miladi 1899) Varidat ve Masarifat Muhasebe kayıtlarında Şeyh Bali Zaviyesi Vakfı Mütevellisi olarak Mehmet Tahir Efendi’nin adı geçmektedir. Hicri 11-09-1315 tarihli kayıtlara ilişkin cetvel aşağıda gösterilmiştir.
Bu bilgiden de anlaşılacağı üzere, Zaviye ve Vakfının 1899 yılı itibari ile resmi olarak faaliyetlerine devam ettiği bilinen son Şeyhin Mehmet Tahir Efendi olduğu görülmektedir. Mehmet Tahir Efendinin bu görevi hangi tarihe kadar sürdürdüğü bilinmemektedir. 13 Aralık 1925 tarihli 677 sayılı Kanun ile Tekke ve Zaviyeler kapatıldığından Zaviyenin bu tarihe kadar faaliyetine devam etmesi ihtimaller dahilindedir.
Belge 3.Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri/Şeyh Bali Zaviyesi Vakfı Varidat ve Masarifat Muhasebe Kayıtları
Belge 4.Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri/Şeyh Bali Zaviyesi Vakfı Varidat ve Masarifat Muhasebe Kayıtları
Sonuç olarak, yukarıda paylaşılan tüm bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Şeyh Bali Zaviyesinin geçmişte adı Seyyid Kasım Mahallesi olan bugünkü Gazi Mahallesi’nde, yukarıda haritasında işaretli alan içerisinde bulunduğu, Zaviyenin adının Şeyh Bali Efendiden itibaren aynı isimle anıldığı, 1899 yılı itibari ile Zaviye ve Vakfının faaliyetine devam ettiği, büyük ihtimal 1925 tarihli 677 sayılı Kanun ile kapandığı, Zaviyenin son bilinen Şeyhinin Mehmet Tahir Efendi olduğu, nedeni bilinmemekle birlikte Zaviyenin bir şekilde yıkıldığı ancak, bu alanın yine aynı soydan gelen Mehmet Tahir Efendinin oğulları Hulusi ve Sunuhi Bali ile vefatları ile varisleri tarafından mesken olarak kullanımının günümüze kadar devam ettiği anlaşılmaktadır.
Öte yandan Şeyh Bali Türbesi ile Hatice Sultan Vakfına ait İmarethanenin Zaviye ile ilişkisinin bulunup bulunmadığı ise halen teyide muhtaç halde olup tam olarak tespit edilememiştir.
Ayrıca elde edilen ve yukarıda paylaşılan veriler ışığında, tamamı tespit edilememekle birlikte Vize’li Kaygusuz Alaeddin tarafından kurulan Zaviyede sırası ile,
Vize’li Kaygusuz Alaeddin, vefat H. 970
Halifesi Gazanfer Dede, vefat H. 974
Onun Halifesi Vize’li Bali Efendi, vefat ?
Bali’nin oğlu Şeyh Hasan vefat ?
Şeyh Hasan’ın oğlu Şeyh es-Seyyid Mehmed vefat H.1133
Şeyh es-Seyyid Mehmed’in oğlu Es Seyyid Şeyh Ahmet adına (yaşının küçüklüğü ned.) vekaleten Es-Seyyid Hüseyin görev yılı H.1133
Es Seyyid Şeyh Ahmet adına vekaleten Es-Seyyid Muhammed vefat H.1133
Es Seyyid Şeyh Ahmet adına vekaleten Es-Seyyid Hasan görev yılı H.1133
Es-Seyyid Şeyh Ahmet
Es-Seyyid Şeyh Ahmet oğlu Es-Şeyh Seyyid Muhammed
Es-Şeyh Seyyid Muhammed oğlu Es-Seyyid Şeyh Bali
Es-Seyyid Şeyh Bali oğulları Es-Seyyid Mehmet ve Es-Seyyid İbrahim
Es-Seyyid İbrahim’in oğulları Es-Seyyid Muhammed Tahir ve Es-Seyyid Muhammed Ragıb
Es-Seyyid Şeyh Mehmet vefat H.1235
Es-Seyyid Şeyh Mehmet oğlu Es Seyyid Selim
Halife Mehmet, H.1271
Şeyh Mehmet Tahir Efendi, görev H.1316-?
Zaviye Şeyhi oldukları gerek Osmanlı Arşiv belgeleri gerekse diğer yazılı kaynaklardan anlaşılmaktadır.
